Cizre’de Basılmış Osmanlı Paraları

   Bu yazının amacı Selim I ve Süleyman I devrinde basılan muhtelif Cizre darblı Osmanlı sikkelerini tanıtmak ve bu devirde Hudeyde ve Cidde’de darb edildiği sanılan bazı sikkelerinde aslında Cizre’de darbedildiğini açıklığa kavuşturmaktır. Bundan 85 yıl önce İstanbul Arkeoloji Müzesi uzmanlarından Miralay Ali Bey’in müzede mevcut nakışlı Osmanlı mangırları üzerine yapmış olduğu incelemeleri bir dizi makale olarak yayınlamıştı. (K-1) Bu makalelerinde çizimleri verilen 2 adet  mangırın (Şekil 1-2) Cizre baskılı olduğu ve motiflerinden Osmanlı tarzına benzediği belirtilmiş ancak o güne kadar Cizre’de basılmış herhangi bir Osmanlı parasının bulunmayışından dolayı bunların Osmanlı mangırı olarak kabul edilemeyeceğini bildirmiştir.

 O:Cezire                               R:Orn.

    Son senelerde yapmış olduğum araştırmalar sonucu yukarıda belirtilen Cizre paralarına benzer birçok mangırın mevcudiyetini ortaya çıkarmış bulunmaktayım. Aşağıda çizimlerini vermiş olduğum bu mangırlarla Ali Bey’in yayınlamış olduğu mangırlar arasında gerçekten büyük benzerlikler bulunmaktadır. (Şekil 3-9)

 NK 890-  4,37gr-12,5 Ø

      Şekil 15’deki altının ön yüzündeki Emr-üs-Sultan-ül-ga(lib?) ibaresi bu altın sikkenin Galib Sultanın emriyle  darb edildiğini ortaya koymaktadır. Şeref Han Şerefname adlı kitabında (K-7) Cizrelilerin Bohti (Bohtan) aşiretinden olduğunu ve bu aşiretin Kürt aşiretleri arasında cesaret, yiğitlik ve atılganlıklarıyla çok ünlü savaşçı bir topluluk olarak tanıtmıştır. Selim I, İdris-i Bitlisi’nin yardımı ile Doğu ve Doğu Anadolu’nun büyük bir kısmını ele geçirirken Cizre’yi de aldı. O sırada Cizre’nin başında bulunan Emir Ali Bey Selim I’e bağlılığını arz etti. Osmanlı idaresi teşkilatında Amid eyaleti içinde yer alan Cizre, Bölgedeki diğer başka yerler gibi özel bir statüye sahipti ocak ve yurtluk denilen ve Osmanlı idaresi altındaki yerlerde de uygulanan bu statüye göre, devlete sadakat gösteren bir kısım mahalli beylere eski ülkeleri belirli şartlar içinde bağışlanıyordu. Belgelerdeki Eyalet-i Cizre ve Liva-i Cizre emsalleri arasında birinci sırayı almıştır.(K-8) Cizre, Irak’ı Anadolu’ya bağlayan önemli bir stratejik ve ticari merkezdir. Keleklerle nehir üzerinden, bini aşkın deve, at ve eşeklerle oluşan kervanları ile karadan yapılan nakliye ticaretinin güvenliği Osmanlı devletini Cizre’ye karşı çok duyarlı hale getirmiştir. (K-9)  Bu özel statünün XVI.’da merkezi otorite ile olan bağı daha da güçlendirilmiş 1627 yılında beylerin idaresine son verilmiştir. Yukarıda örneklerini verdiğim Cizre’de darb edilen bakır paralarında yerel yöneticiler tarafından eskiden beri alışıla gelen biçimde darb edildiklerini görmekteyiz. Slobodan Sreckoviç‘in kitabında belirtilen (K-10) Cizre adlı gümüş akçesinin (Şekil 18) Cüneyt Ölçer’in (Şekil 16) da ki gümüş parasının aynı olup bu gümüş akçenin ön yüzünde Sultan Selim Tuvan… gibi bir ibare bulunmaktadır. (Tuvan = Galip ve güçlü).

    Ertekin Yenisey’in koleksiyonunda bulunan iki adet gümüş akçe (Şekil 19-20) ve Slobodan Sreckoviç’in kitabında belirttiği (Şekil 21) örneklerde Cizre darblıdır.

  S.S_N-10

 O:

    Aşağıda Ertekin Yenisey’in koleksiyonunda bulunan Sultan Süleyman I   946 el Cezire altın parasının çizimi verilmiştir. (Şekil 22) Aşağıda yine E.Yenisey’e ait 936 tarihli Hudeyde gibi okunan bir altın sikke (Şekil 23) ile Ariel Lachman’ın makalesinde belirtilen ve YKB’ ye ait bir Hudeyde altın sikkesininde (Şekil 24) Cizre darblı sikkeler olması gerektiğini yeni bir Hudeyde darblı sikke bulununcaya kadar ihtiyatla kabul etmemiz gerekmektedir.

O:Daribün-nadri Sahib-ül-izzi ven-nasri fil-berri Velbahr

 R:Sultan Süleyman Şah bin Sultan Selim Şah azze nasrahü duribe fi Cezire Sana 936H

Nitekim aşağıda çizimini verdiğim İstanbul Arkeoloji Müzesinde bulunan 926 Cizre darblı altın sikkede (Şekil-25) bu savımı güçlendirmektedir.

   Gerek Artuklular gerek Eyyübi’ler ve İlhanlılar’ın Cizre’de darb etmiş oldukları sikkelerdede gördüğümüz Cezire yazılımları bu görüşümüzü güçlendirmektedir. Hülagu Han’ın Cizre’de darb ettiği gümüş sikkede Cezire yazılımında bu yazılım çok belirgin şekilde görülmektedir. (Şekil-26)

İAM TİSK- 2203

     Ayrıca Dr. Lutz Ilisch bir makalesinde (K- ) zikredilen bakır Cizre sikkesinde de Cizre yazılımı yukarıda belirttiğimiz Osmanlı bakır mangırlardakilere benzemektedir.

 L.I.- 2,79gr-19 Ø

O:Cezire R:Orn.

Kaynakça :  (K)

1. 1. Ali bey, Tarih-i Osmani Encümeni Mecmuası, İstanbul

2. Necdet Kabaklarlı, Mangır, Uşak Eğitim ve Kültür Vakfı İst. 1998

3. Samuel Lachman The Supposed Mind of Al-Hudeyde Numismatic Circular, March, 1994

4. İbrahim Cevriye Artuk, İstanbul Arkeoloji Müzesi katalogu, İst. 1974 (İAMTİSK)

5. Y.K. Bankası, Rare Ottoman Coins İst.1972

6. Cüneyt Ölçer, Yavuz Sultan Selim Şah İst. 1989

7. Şeref Han, Şerefname, İst. 1975

8. Kunt, Metin, Sancaktan Eyalete, İst. 1978

9. Pınar, İlhan, “Karsten Niebuhr’un gözüyle 1760’larda Mardin ve Diyarbakır Tarih ve Toplum, Sayı 161, Mayıs 1997

10. Slobodan Sreckoviç, Akches (Volum Two), Belgrad, Yugoslavia.

11. Lutz Ilisch, Munstersche, Numismatische Zeitung, Sept.1978

Kısaltmalar :

O. Obvers, R. Reverse, Orn. Ornemant, N.K. Necdet Kabaklarlı, T.O.E.M. Tarih-i Osmani Encümeni Mecmuası, BN. Bibliothegue National, C.Ö. Cüneyt Ölçer, T.İ.E.M. Türk İslam Eserleri Müzesi, TÜB. Tuebingen Üniversitesi, RJE. Rolf Ehlert, EY. Ertekin Yenisey Y.K.B. Yapı Kredi Bankası, S.S. Slobodan Sreckoviç, L.İ. Lutz Ilisch, B.E. Bora Etker, IAM. İstanbul Arkeoloji Müzesi, IAMTISK. İstanbul Arkeoloji Müzesi.