Cizre`de Basılmış Osmanlı Paraları
|
|
 
|
|
Son üç ay içinde Haleb’i ziyaretim sırasında bulduğum bir mangırla (Şekil 10) İstanbul arkeoloji Müzesinde tespit etmiş olduğum diğer bir mangırın (Şekil 11) hem yukarıda çizimlerini verdiğim mangırlara hem de “MANGIR” adlı kitabımda (K-2) belirtmiş olduğum Khud-01 (Şekil 12) ve 10-Khud-01(Şekil 13) adlı Hudey’de mangırlarına da çok benzedikleri açık bir şekilde görülmektedir.
|
10 - AE |
11-AE |
 |
 |
 |
 |
NK-889 2,23gr-16-17 Ø |
İAM-4/666 3,07gr-12 Ø |
O:Cezire R:Orn.
|
O:Cezire R:Orn. |
|
12 - AE |
13-AE |
 |
 |
 |
 |
09_Khud_01 ANS 1949 2,30gr-17,5 Ø |
10_Khud_01 NK 2,61gr-18 Ø |
O: Sultan Selim bin bayazıd R: El-Cezire |
O: ...... Sultan Süleyman R: ‘azze Nasruhu (dar)b El-Cezire
|
Bu durumda Ariel Lachman‘ın Numismatik Circular’da (K-3) belirttiği gibi bu tarz paraların Hudeyde de değil Cizre’de basılmış oldukları ortaya çıkmaktadır. Bu yanlışlığın meydana gelişinin başlıca nedeni geçmişte Türkiye’de Yemen paralarının çok az tanınmasıdır. Bu gün bile Türkiye sınırları dahilinde Yemen paralarına rastlamak gerçeği ve ihtimali çok zayıftır. Türkiye’deki mevcut koleksiyonlarda Yemen sikkelerini görmek çok zayıf bir olasılıktır. Son yıllarda Avrupa’da tetkik imkanı bulup resimlediğim bini aşkın Osmanlı Yemen mangırları ile yukarıdaki belirttiğim mangırların biçim, figür ve ağırlıkları yönüyle bir benzerlikleri de bulunmamaktadır.
Günümüzde Cizre Türk Irak sınırında Dicle nehrinin geçtiği bir yerde bulunmaktadır. Osmanlı döneminde Irak’ın Osmanlı devletinin sınırları içerisinde olması nedeniyle stratejik bir öneme sahipti, şehir Dicle nehrinin bir büklümü (zik-zag) üzerinde doğal olarak oluşmuş bir ada üzerine kurulmuştur. Bu nedenle şehre ada anlamına gelmek üzere Cezire, el Cezire, Ceziret el-Ömer gibi isimler verilmiştir. Osmanlı resmi yazışmalarında şehir Cizre olarak ( ) olarak yazılmıştır. Ancak şehrin bir ada üzerine kurulması nedeni ile paralar üzerine ( ) ( ) ve ( ) – ( ) – ( ) olarak yazılmaları ile karşılaşmaktayız. Bazı hallerde harfler üzerine noktalamaların konulmaması nedeniyle durum iyice karışmaktadır. Böylece Hudeyde ile Cezire yazılımları birbirlerine benzer hale gelmişlerdir.
Cizre’de basılan en eski Osmanlı altını İstanbul Arkeoloji müzesinde bulunmakta olup çizimi aşağıda verilmiştir. (Şekil 14) Burada Cizre Cezire olarak yazılmıştır. Yapı Kredi Bankasının 1972 de yayınlamış olduğu (K-4) Cidde altın parasına (Şekil 15) ve Cüneyt Ölçerin bu paraya dayanarak yayınlamış olduğu (K-5) Cidde baskılı gümüş paranın (Şekil 16) Cidde değil Cezire darblı olduğu ve yine Cüneyt Ölçerin aynı kitapta (K-6) yayınlamış olduğu Hudeyde gümüş parasınında (Şekil 17) Cizre darblı olduğu ortaya çıkmaktadır.
|
14 - AU |
15 - AU |
 |
 |
 |
 |
IAM TISK-1503 3,60gr-19 Ø |
YKB 1-6 3,55gr-18 Ø |
O:Es-Sultan Selim Şah bin Bayazıd han |
O:Emr-üs-Sultan-ül-’ga(lib) Selim Şah (bin) (Ba)yazıd Han azze nasrahü duribe Cezire
|
R:La ilahe İllallah muhammed Resullallah duribe Cezire |
R:Daribün nadrilillah, Sahibi izzi vennasri filberri velbahr.
|
|
16 - AG |
17 - AG |
 |
 |
 |
 |
|
Şekil 15’deki altının ön yüzündeki Emr-üs-Sultan-ül-ga(lib?) ibaresi bu altın sikkenin Galib Sultanın emriyle darb edildiğini ortaya koymaktadır. Şeref Han Şerefname adlı kitabında (K-7) Cizrelilerin Bohti (Bohtan) aşiretinden olduğunu ve bu aşiretin Kürt aşiretleri arasında cesaret, yiğitlik ve atılganlıklarıyla çok ünlü savaşçı bir topluluk olarak tanıtmıştır. Selim I, İdris-i Bitlisi’nin yardımı ile Doğu ve Doğu Anadolu’nun büyük bir kısmını ele geçirirken Cizre’yi de aldı. O sırada Cizre’nin başında bulunan Emir Ali Bey Selim I’e bağlılığını arz etti. Osmanlı idaresi teşkilatında Amid eyaleti içinde yer alan Cizre, Bölgedeki diğer başka yerler gibi özel bir statüye sahipti ocak ve yurtluk denilen ve Osmanlı idaresi altındaki yerlerde de uygulanan bu statüye göre, devlete sadakat gösteren bir kısım mahalli beylere eski ülkeleri belirli şartlar içinde bağışlanıyordu. Belgelerdeki Eyalet-i Cizre ve Liva-i Cizre emsalleri arasında birinci sırayı almıştır.(K-8) Cizre, Irak’ı Anadolu’ya bağlayan önemli bir stratejik ve ticari merkezdir. Keleklerle nehir üzerinden, bini aşkın deve, at ve eşeklerle oluşan kervanları ile karadan yapılan nakliye ticaretinin güvenliği Osmanlı devletini Cizre’ye karşı çok duyarlı hale getirmiştir. (K-9) Bu özel statünün XVI.’da merkezi otorite ile olan bağı daha da güçlendirilmiş 1627 yılında beylerin idaresine son verilmiştir. Yukarıda örneklerini verdiğim Cizre’de darb edilen bakır paralarında yerel yöneticiler tarafından eskiden beri alışıla gelen biçimde darb edildiklerini görmekteyiz. Slobodan Sreckoviç‘in kitabında belirtilen (K-10) Cizre adlı gümüş akçesinin (Şekil 18) Cüneyt Ölçer’in (Şekil 16) da ki gümüş parasının aynı olup bu gümüş akçenin ön yüzünde Sultan Selim Tuvan... gibi bir ibare bulunmaktadır. (Tuvan = Galip ve güçlü).
Ertekin Yenisey’in koleksiyonunda bulunan iki adet gümüş akçe (Şekil 19-20) ve Slobodan Sreckoviç’in kitabında belirttiği (Şekil 21) örneklerde Cizre darblıdır.
|
18- AG |
19 - AG |
 |
 |
 |
 |
S.S_N-10
|
EY- 0,596gr-10-11 Ø |
O:Selim Şah Tuvān ... R:El-Cezire |
O:Selim ? R:el Cezire ...? |
|
20 - AG |
21 - AG |
 |
 |
 |
 |
EY- 0,681gr-10-11Ø |
S-S No:11 ...gr-.... Ø |
O:Sultan Şah Selim R:’azze nasruhü duribe Cezire |
O:
|
Aşağıda Ertekin Yenisey’in koleksiyonunda bulunan Sultan Süleyman I 946 el Cezire altın parasının çizimi verilmiştir. (Şekil 22) Aşağıda yine E.Yenisey’e ait 936 tarihli Hudeyde gibi okunan bir altın sikke (Şekil 23) ile Ariel Lachman’ın makalesinde belirtilen ve YKB’ ye ait bir Hudeyde altın sikkesininde (Şekil 24) Cizre darblı sikkeler olması gerektiğini yeni bir Hudeyde darblı sikke bulununcaya kadar ihtiyatla kabul etmemiz gerekmektedir.
|
22 - AU |
23 - AU |
 |
 |
 |
 |
EY- 3,50gr-21Ø |
YKB-3,437gr-20Ø |
O:Sultan Süleyman Şah bin Sultan Selim Şah azze nasrahü duribe fi El-Cezire 946H |
O:Daribün-nadri Sahib-ül-izzi ven-nasri fil-berri Velbahr
|
R:Daribün-nadri Sahib-ül-izzi ven-nasri fil-berri Vel-bahr. |
R:Sultan Süleyman Şah bin Sultan Selim Şah azze nasrahü duribe fi Cezire Sana 936H
|
Nitekim aşağıda çizimini verdiğim İstanbul Arkeoloji Müzesinde bulunan 926 Cizre darblı altın sikkede (Şekil-25) bu savımı güçlendirmektedir.
|
24 - AU |
25 - AU |
 |
 |
 |
 |
EY-1606 |
İAM TİSK-1539 4,30gr-22Ø |
O:Daribün-nadri Sahib-ül-izzi ven-nasri fil-berri Vel-bahr. |
O:Sultan Süleyman Şah bin Sultan Selim han azre nasrahü duribe cezire 926H |
R: Sultan Süleyman Şah bin Selim Şah azze nasrahü fi Cezire Sana |
R:Sultan El-(berrin) Hakan el-bahirin es-sultan bin (es-sultan) |
Gerek Artuklular gerek Eyyübi’ler ve İlhanlılar’ın Cizre’de darb etmiş oldukları sikkelerdede gördüğümüz Cezire yazılımları bu görüşümüzü güçlendirmektedir. Hülagu Han’ın Cizre’de darb ettiği gümüş sikkede Cezire yazılımında bu yazılım çok belirgin şekilde görülmektedir. (Şekil-26)
|
26 - AG |
 |
İAM TİSK- 2203
|
Bil, Ceziret-ül-‘Ömer |
Ayrıca Dr. Lutz Ilisch bir makalesinde (K- ) zikredilen bakır Cizre sikkesinde de Cizre yazılımı yukarıda belirttiğimiz Osmanlı bakır mangırlardakilere benzemektedir.
|
27 - AE |
 |
L.I.- 2,79gr-19 Ø
|
O:Cezire R:Orn.
|
Kaynakça : (K)
-
1. Ali bey, Tarih-i Osmani Encümeni Mecmuası, İstanbul
-
Necdet Kabaklarlı, Mangır, Uşak Eğitim ve Kültür Vakfı İst. 1998
-
Samuel Lachman The Supposed Mind of Al-Hudeyde Numismatic Circular, March, 1994
-
İbrahim Cevriye Artuk, İstanbul Arkeoloji Müzesi katalogu, İst. 1974 (İAMTİSK)
-
Y.K. Bankası, Rare Ottoman Coins İst.1972
-
Cüneyt Ölçer, Yavuz Sultan Selim Şah İst. 1989
-
Şeref Han, Şerefname, İst. 1975
-
Kunt, Metin, Sancaktan Eyalete, İst. 1978
-
Pınar, İlhan, “Karsten Niebuhr’un gözüyle 1760’larda Mardin ve Diyarbakır Tarih ve Toplum, Sayı 161, Mayıs 1997
-
Slobodan Sreckoviç, Akches (Volum Two), Belgrad, Yugoslavia.
-
Lutz Ilisch, Munstersche, Numismatische Zeitung, Sept.1978
|
Kısaltmalar :
O. Obvers, R. Reverse, Orn. Ornemant, N.K. Necdet Kabaklarlı, T.O.E.M. Tarih-i Osmani Encümeni Mecmuası, BN. Bibliothegue National, C.Ö. Cüneyt Ölçer, T.İ.E.M. Türk İslam Eserleri Müzesi, TÜB. Tuebingen Üniversitesi, RJE. Rolf Ehlert, EY. Ertekin Yenisey Y.K.B. Yapı Kredi Bankası, S.S. Slobodan Sreckoviç, L.İ. Lutz Ilisch, B.E. Bora Etker, IAM. İstanbul Arkeoloji Müzesi, IAMTISK. İstanbul Arkeoloji Müzesi.
|
|
|
|